بیماری دیسکینزی چیست؟ ممکن است برای همه ما پیش آمده باشد که در جامعه با افرادی مواجه شویم که تیک‌های غیر ارادی دارند. یکی از اختلالات حرکتی که شامل کندی حرکات ارادی یا حرکات مکرر غیر ارادی می‌شود، دیسکینزی (dyskinesia) نام دارد. تیک‌های عصبی نمونه‌هایی از دیسکینزی هستند. این بیماری می‌تواند حس اعتماد به نفس بیمار را کاهش دهد و روتین روزانه او را تحت تاثیر قرار دهد. شدت دیسکینزی می‌تواند در افراد مختلف متفاوت باشد؛ در برخی افراد این اختلال به شکل ضعیف و در برخی دیگر به شدت بروز می‌کند. این بیماری ممکن است ناحیه‌ای از بدن یا کل آن را درگیر کند. خبر خوب این است که دیسکینزی قابل کنترل و درمان است و کافیست تا با آن و روند درمانش توسط متخصص روانپزشک آشنا شوید.
دیسکینزی (TD)
دیسکینزی (TD) یکی از عوارض جانبی ناشی از مصرف داروهای نورولپتیک است. برای درک بهتر این اختلال، باید گفت که دیسکینزی دیررس به معنای بروز حرکات غیرقابل کنترل و مکرر است که شامل تکان دادن‌های غیرارادی و تیک‌های عصبی می‌شود. این اختلال می‌تواند به شدت بر کیفیت زندگی فرد تأثیر بگذارد و نیاز به توجه و درمان مناسب دارد.
داروهای نورولپتیک، که به نام داروهای ضدسایکوتیک نیز شناخته می‌شوند، معمولاً برای درمان اختلالات روانپزشکی و عصبی تجویز می‌شوند. این داروها همچنین در برخی موارد برای درمان اختلالات گوارشی نیز به کار می‌روند. داروهای نورولپتیک با مسدود کردن گیرنده‌های دوپامین در مغز عمل می‌کنند. دوپامین، که یک ماده شیمیایی مهم در مغز است، نقش کلیدی در کنترل احساسات، لذت و عملکرد‌های حرکتی ایفا می‌کند.
چگونه دیسکینزی بروز می کند؟
کاهش سطح دوپامین در مغز می‌تواند بر عملکرد عضلات تأثیر بگذارد و منجر به بروز علائم دیسکینزی دیررس شود. این علائم شامل حرکات غیرقابل کنترل و مکرر است که ممکن است به صورت تکان‌های شدید، تیک‌های عصبی، یا حرکات دیگر به نمایش درآید.
مطالعات نشان می‌دهند که بین ۲۰ تا ۵۰ درصد از افرادی که داروهای نورولپتیک را مصرف می‌کنند، در طول درمان ممکن است دچار دیسکینزی دیررس شوند. این وضعیت می‌تواند دائمی باشد، اما درمان و مدیریت مناسب می‌تواند از پیشرفت آن جلوگیری کند. علائم دیسکینزی دیررس ممکن است پس از چندین ماه یا حتی سال‌ها از شروع مصرف دارو بروز کند. در برخی موارد، افراد ممکن است بلافاصله پس از مصرف اولیه داروهای نورولپتیک دچار این اختلال شوند.
اگر برای درمان هر نوع بیماری از داروهای نورولپتیک استفاده می‌کنید، مهم است که به صورت منظم با پزشک خود مشاوره کنید و نظارت بر وضعیت خود را ادامه دهید. این کار می‌تواند به شناسایی زودهنگام علائم دیسکینزی دیررس و مدیریت بهینه آن کمک کند. با نظارت منظم و پیگیری درمان، می‌توان از پیشرفت اختلال و تأثیرات منفی آن بر کیفیت زندگی جلوگیری کرد.
علائم دیسکینزی (TD)
دیسکینزی دیررس (TD) یک اختلال حرکتی هایپرکینتیک است که با حرکات غیرقابل کنترل، اضافی و مکرر مشخص می‌شود. این حرکات می‌توانند به صورت پلک‌زدن‌های مکرر، ضربه زدن به لب‌ها، یا تکان دادن غیرارادی دست‌ها و اندام‌ها ظاهر شوند. دیسکینزی دیررس با اختلالات حرکتی هیپوکینتیک مانند بیماری پارکینسون، که با کند شدن و کاهش حرکات عمدی مشخص می‌شود، تفاوت دارد.
دکتر کاروف توضیح می‌دهد: «دیسکینزی دیررس می‌تواند با انواع مختلف حرکات یا وضعیت‌های غیرعادی ظاهر شود. معمولاً این اختلال شامل حرکات مداوم، الگو‌دار و تکراری است.» این حرکات شامل موارد زیر می‌شود.
این حرکات ممکن است شامل جویدن مداوم، خمیدگی یا انحراف دهان، و زبان زدن به لب‌ها باشد. این دسته شامل حرکات پرشی و غیرارادی (چورئی‌فورم) است، مانند بی‌قراری انگشتان دست یا پا، پلک زدن مکرر چشم، و دارت زبان.
این حرکات می‌توانند به قدری ملایم و غیرقابل توجه باشند که ممکن است بلافاصله توسط فرد یا اطرافیانش شناسایی نشوند. در عین حال، آن‌ها می‌توانند به شدت تأثیرگذار باشند و توانایی فرد را در انجام وظایف شغلی یا خانگی مختل کنند. به دلیل این حرکات قابل مشاهده، دیسکینزی دیررس ممکن است تأثیر منفی بر زندگی اجتماعی و رفاه روانی فرد نیز داشته باشد.
روش های تشخیص اختلال دیسکینزی (TD)
تشخیص دیسکینزی دیررس (TD) نیازمند ارزیابی دقیق توسط متخصصین است و معمولاً از طریق معاینه فیزیکی و استفاده از مقیاس‌های خاص صورت می‌گیرد. این اختلال حرکتی به ویژه در بیمارانی که تحت درمان با داروهای مسدود‌کننده‌ی دوپامین هستند، مورد توجه قرار می‌گیرد. در اینجا، مراحل و روش‌های رایج برای تشخیص دیسکینزی دیررس را بررسی می‌کنیم.
1- ارزیابی زمان بندی :
دکتر جکسون اشاره می‌کند: «در مراحل اولیه اختلال دیسکینزی دیررس، حرکات ممکن است کم و غیرقابل مشاهده باشند، ولی با پیشرفت بیماری، این حرکات بیشتر و واضح‌تر می‌شوند.» وی اضافه می‌کند که معاینه‌ی کامل باید قبل از تجویز داروی مناسب انجام شود. با توجه به اینکه دیسکینزی دیررس می‌تواند در کمتر از یک ماه پس از شروع درمان با مسدودکننده‌های دوپامین بروز کند، ارزیابی مجدد باید طی سه ماه از شروع درمان انجام شود.
2- استفاده از مقیاس‌های درجه بندی :
برای ارزیابی وجود و شدت حرکات غیرطبیعی، از مقیاس‌های مختلفی استفاده می‌شود. یکی از رایج‌ترین این مقیاس‌ها، مقیاس حرکت غیرارادی و غیرطبیعی (AIMS) است. این مقیاس به پزشکان کمک می‌کند تا حرکات غیرطبیعی را درجه‌بندی کرده و شدت آن‌ها را تعیین کنند.
3- معاینه فیزیکی :
تشخیص دیسکینزی دیررس معمولاً با انجام معاینه فیزیکی آغاز می‌شود. پزشک معالج حرکات غیرطبیعی و غیرارادی فرد را که در حال دریافت داروهای مسدود‌کننده‌ی دوپامین است، بررسی می‌کند. این معاینه به شناسایی و ارزیابی شدت و نوع حرکات غیرطبیعی کمک می‌کند.
4- ارزیابی تأثیر بر زندگی روزمره :
دکتر جکسون توضیح می‌دهد که تأثیر حرکات غیرطبیعی بر زندگی روزمره‌ی فرد اهمیت دارد. حرکات خفیف تا متوسط می‌توانند تأثیر قابل توجهی بر فعالیت‌های فردی داشته باشند. به عنوان مثال، حرکات غیرطبیعی می‌تواند برای فردی که نیاز به صحبت مداوم در جمع دارد، مشکل‌ساز باشد. همچنین، برای یک مکانیک، حتی خفیف‌ترین حرکات غیرطبیعی دست می‌تواند خطرناک و مضر باشد.
5- رد سایر اختلالات :
علائم دیسکینزی دیررس ممکن است شبیه به حرکات غیرطبیعی در سایر اختلالات حرکتی باشد. دکتر کاروف بیان می‌کند: «هیچ آزمایشی به تنهایی برای تأیید تشخیص دیسکینزی دیررس وجود ندارد، اما ممکن است آزمایش‌هایی برای رد سایر اختلالات حرکتی که می‌توانند باعث حرکات غیرطبیعی شوند، انجام شود.»
تشخیص دیسکینزی دیررس نیازمند یک بررسی دقیق و چندجانبه است. استفاده از مقیاس‌های درجه‌بندی و معاینه فیزیکی به تشخیص این اختلال کمک می‌کند، در حالی که ارزیابی تأثیر این حرکات بر زندگی روزمره فرد نیز به مدیریت بهتر این وضعیت کمک می‌کند. توجه به زمان‌بندی مناسب برای ارزیابی و رد سایر اختلالات می‌تواند به تشخیص دقیق و درمان مؤثر دیسکینزی دیررس کمک کند.
درمان و مدیریت بیماری دیسکینزی
بیماری دیسکینزی، که به حرکات غیرارادی و غیرطبیعی اشاره دارد، نیازمند رویکردهای درمانی چندجانبه است. این رویکردها شامل داروهای خاص، فیزیوتراپی و در موارد شدید، جراحی هستند. در ادامه، هر یک از این روش‌ها به تفصیل بررسی می‌شود
1- فیزیوتراپی و تمرینات حرکتی :
فیزیوتراپی نقش حیاتی در درمان دیسکینزی دارد و به طور گسترده‌ای در برنامه‌های درمانی گنجانده می‌شود. هدف اصلی فیزیوتراپی بهبود عملکرد حرکتی، افزایش انعطاف‌پذیری و تقویت عضلات است. این روش‌ها می‌توانند به کاهش علائم دیسکینزی و افزایش کیفیت زندگی کمک کنند.
تمرینات حرکتی شامل فعالیت‌های مختلفی است که به بهبود حرکات بدن و کاهش علائم حرکتی کمک می‌کنند. تمرینات انعطاف‌پذیری به افزایش دامنه حرکتی مفاصل و کاهش سفتی عضلات کمک می‌کنند. این تمرینات می‌توانند با استفاده از تجهیزات مختلفی مانند تردمیل، دوچرخه ثابت، یا توپ فیزیوتراپی انجام شوند.
تمرینات تقویتی به افزایش قدرت عضلات و بهبود تعادل کمک می‌کنند. این تمرینات می‌توانند شامل وزنه‌برداری سبک، تمرینات با کش‌های الاستیک، و فعالیت‌های تعادلی مانند ایستادن بر روی یک پای هستند. تقویت عضلات و بهبود تعادل می‌تواند به کاهش خطر سقوط و بهبود عملکرد روزمره کمک کند.
ماساژ و ارتعاشات می‌توانند به کاهش تنش‌های عضلانی و بهبود جریان خون در نواحی مختلف بدن کمک کنند. تکنیک‌های ماساژ شامل ماساژ عمقی بافت‌ها، ماساژ آرام‌بخش و تکنیک‌های دیگر هستند. ارتعاشات نیز می‌توانند به کاهش تنش عضلانی و بهبود تحرک کمک کنند.
تمرینات هماهنگی به بهبود هماهنگی حرکتی و کاهش حرکات غیرارادی کمک می‌کنند. این تمرینات می‌توانند شامل فعالیت‌هایی مانند تمرینات حرکتی دقیق، تمرینات تمرکز و فعالیت‌های تعادلی باشند.
2- جراحی در موارد شدید :
در مواردی که علائم دیسکینزی به شدت شدید باشند و به داروها و فیزیوتراپی پاسخ ندهند، جراحی ممکن است به عنوان یک گزینه درمانی در نظر گرفته شود. جراحی‌های مربوط به دیسکینزی شامل ترمور‌پلتی (Thalamotomy) و عملکردی میوکلونی (Myoclonus surgery) هستند.
ترمور‌پلتی این روش جراحی به منظور کاهش حرکات غیرطبیعی و بهبود کنترل حرکات طراحی شده است. در این جراحی، بخش‌های خاصی از مغز که مسئول تنظیم حرکات ناکنترلی هستند، با استفاده از تحریک الکتریکی یا ترمیم تغییر می‌کنند. این روش می‌تواند به کاهش شدت حرکات غیرطبیعی و بهبود عملکرد حرکتی کمک کند.
عملکردی میوکلونی این روش جراحی به منظور کنترل عضلاتی که به طور ناکنترلی انقباض و شلی می‌شوند، استفاده می‌شود. در این جراحی، عضلاتی که به طور غیرطبیعی عمل می‌کنند، به وسیله جراحی کنترل می‌شوند تا علائم حرکتی کاهش یابد. این روش می‌تواند به بهبود عملکرد حرکتی و کاهش علائم دیسکینزی کمک کند.
3- رویکردهای دارویی :
درمان دیسکینزی معمولاً با استفاده از داروها آغاز می‌شود، زیرا داروهای مناسب می‌توانند به طور موثری علائم این اختلال را کاهش دهند و به بهبود کیفیت زندگی کمک کنند.
داروهای دوپامینیک این داروها به منظور افزایش سطح دوپامین در مغز و بهبود علائم حرکتی طراحی شده‌اند. دوپامین یک ماده شیمیایی حیاتی است که به تنظیم حرکات بدن و حس لذت و پاداش کمک می‌کند. داروهایی نظیر لوودوپا (Levodopa) و پرامیپکسول (Pramipexole) از جمله مهم‌ترین داروهای دوپامینیک هستند.
لوودوپا این دارو به عنوان پیش‌ساز دوپامین در مغز عمل می‌کند و به سرعت به دوپامین تبدیل می‌شود. لوودوپا معمولاً با کاربیدوپا ترکیب می‌شود تا جذب آن را بهبود بخشد و عوارض جانبی گوارشی را کاهش دهد. این دارو به طور مؤثری می‌تواند علائم دیسکینزی را کاهش دهد و تحرک را بهبود بخشد.
پرامیپکسول این دارو به عنوان یک آگونیست دوپامین عمل می‌کند، به این معنا که به طور مستقیم بر گیرنده‌های دوپامین تأثیر می‌گذارد. پرامیپکسول می‌تواند به کاهش علائم حرکتی دیسکینزی کمک کند و معمولاً به عنوان درمان مکمل یا جایگزین لوودوپا استفاده می‌شود.
داروهای آنتی‌کولینرژیک این داروها برای کمک به کنترل لرزش و سفتی عضلات تجویز می‌شوند. داروهایی مانند بنزاتروپین (Benztropine) و تری هگزیدینیدیل (Trihexyphenidyl) از این دسته هستند. این داروها به کاهش علائم حرکتی و بهبود کنترل عضلات کمک می‌کنند، اما ممکن است عوارض جانبی مانند خشکی دهان و اختلالات حافظه داشته باشند.
در برخی از موارد، داروهای ضد افسردگی و مهارکننده‌های میوکلونی برای بهبود لرزش و سایر علائم مرتبط با دیسکینزی استفاده می‌شوند. این داروها می‌توانند به کاهش علائم افسردگی همراه با دیسکینزی و بهبود عملکرد حرکتی کمک کنند.
نتیجه گیری
بیماری دیسکینزی، که به طور کلی به اختلالات حرکتی غیرطبیعی و غیرارادی اشاره دارد، یک اختلال عصبی مزمن و پیچیده است که تأثیرات گسترده‌ای بر حرکت و عملکرد مغزی فرد دارد. این اختلال می‌تواند بر اساس نوع و شدت علائم به دسته‌های مختلفی تقسیم شود. علل بروز دیسکینزی بسیار متنوع و پیچیده هستند. عوامل ژنتیکی و موروثی می‌توانند در بروز این اختلال نقش داشته باشند، به طوری که تاریخچه خانوادگی و تغییرات ژنتیکی می‌تواند تأثیرگذار باشد. از سوی دیگر، عوامل محیطی و آسیب‌زا مانند مصرف طولانی‌مدت داروهای خاص، آسیب‌های مغزی و یا اختلالات دیگر نیز می‌توانند باعث بروز دیسکینزی شوند.